Zogam pasian thu lutzia

 

KHAMTUNG GAM A PASIAN THU LUT ZIA TAWM KHAT

(Beginning of Christianity in Mizoram and Chin Hills)

-       Rev. G.K.Nang

January 1, 1894 ni-in F.W. Savidge leh J.H. Lorrain Aizawl tung uh hi. Savidge pen “Sap Upa” ci uh a, Lorrain pen “Pu Buanga” ci uh hi. A sam puang ahih manin Pu Buang kici hi ci uh hi. A tun phetun pau sin pah uh a, A, AW, B bawlsak pah uh hi. Tua kum April 1, 1894 ni a kipanin Sanginn phuan pah uh hi. Amau pen England gam mihau (millionaire) Arthington in a vak ahih manin Arthington Mission kici a, kum 4 a sep khit uh ciangin Lunglei lamah pai uh hi. A mau laih dingin Rev. D.E. Jones leh Rev. E. Rowlands 1897 kumin tung leuleu hi. Kum 1921 ciangin E.L. Mendus (Pu Mena kici) in sem a, 1944 dong om hi. Sangmang J.H. Cope in 1938 kumin Mizogam missionaryte tawh kilemna suai kai dingin gamgi lamah khual zin a, June kha tuuk guahzuk hun ahih manin guahpi thuak a, cisa natna leh sungpai natna ngahin sihhlawh hi. Kilemna suai a kaihpihte pen kuate hi ding hiam cih kithei lo a, ahi zongin  Rev. Mendus leh Lunglei lama om Savidge leh Lorrainte hi kha thei ding hi. Tua hun lai-in missionaryte in gamgi khen uh a, mission khat a lut khitna-ah mission dang lut beh lo ding, kibuaisak lo ding cih deihna hi. Hih thukimna pen Mizogam Pawlpi thu ciamtehnate ah om kha ding hi. Mizogama ordained Pastor masa pen Chhuahkhama hi a, 1913 kumin ordination kipia hi. Zogamah ordained Pastor masa pen Vial Nang hi a, kum 1925 kumin ordination kipia hi. 1897 a kipanin Welsh Calvinistic Mission in la a, missionary masa pen D.E. Jones leh Rowlands ahi uh hi. Tua ahih manin Mizogam Presbyterian pen tuma hun khat lai-in Welsh Mission zong kici hi. Kawlgam Tuiphum Pawlpite ABM (American Baptist Mission) a kicih tawh kibang hi.

1908 ciangin Welsh gam panin Watkin Roberts missionary dingin Mizogam tung hi.  Amah pen Welsh gam khanlawhna hun sunga piangthak hi a, private missionary a hong kuan khia ahi hi. Aizawl a missionaryte tawh semkhawm thei lo ahih manin Zatui zuak kawmin kham tungah vak hi. Tua bangin a vakvakna-ah Manipur leh Mizogam gamgi kianga khua om Senvon khua-ah 1910 kumin Pawlpi va phut hi. Hih khua pen Hmarte leh Thahdote khuapi khat, tua hun laia khua gol khat ahi hi. Hausapa Kam Kho Lian in Pasian thu na sang thei ahih manin Pawlpi phut thei hi. A nung ciangin North East India General Mission (NEIGM) kici phuan a, Lamka-ah phualpi nei-in, Manipur gam Zomite lakah Pasian thu puak masa pen a suak hi. Japan gal hong om ciangin ciah a, hong pai nawn loin, a mission pen Zomite in zomsuak hi. Lamka gama ECCI (Evangelical Congregational Church of India) leh EBC (Evangelical Baptist Convention) zong ama mission pana piang khia ahi hi. Tua hun lai-in Manipur suah lam Ukhrul khua-ah William Pettigrew in Mission phual bawl a, Manipur gam pen Tuiphum Pawlpi huam sung ahih hangin Lamka gam pen en zo lo ahih manin mission dang lut a suak hi.

1902 ciangin Aizawlah Tan 3 sinna om ta a, 1903 kum ciangin a kiim khua 9 ah sang kihong ta hi. Kumpi in zong sanginn nei ta hi. 1903 kumin L.P. laivuanna masa pen bawl uh a, Mission sang panin 13 leh kumpi sang panin 14 in laivuan hi. Kumpi sang naupang 14 lak panin 6 bek in ong a, a dang teng kia khin hi. Mission sangnaupangte in hoih takin ong khin uh hi.  1905 ciangin Tan 4 kihong a, 1907 ciangin Tan 8 kihongin tua bangin sanginn khang to hi. Tua hun lai-in mun dangah sang om nai lo ahih manin Manipur  leh a kim a paam panin sangkah mi 20 bang  om hi kici hi.

Kum 1908 kumin Aizawl Mission Vengah Zato Siavuan Dr. Peter Fraser, MD in Zato phuan a, zatui zuakna (pharmacy) tawh thuah hi. Amah pen 1912 kumin ciah hi. 1928 kum ciangin Dr. John Williams LRCPS hong tung hi. 1923 kum ciangin tu-a Zato omna mun Durtlangah kisuan hi. 1958 dong Welsh Mission Hospital kici hi. 1928 kum panin nurse sin theihna kihong a, 1944 kumin Assam Medical Council in recognize pia uh hi. Tu laitakin Durtlang Zato-ah Doctor-14, Sister-13, Staff Nurse 45 om a, GNM sinna zong omin kum simin mi 30 ta la den uh hi.

Zogamah Dr. E. H. East in 1902 kumin hong tun’ ciangin Haka-ah Zato lupna 20 om theihna pan pah hi. Ahi zongin ama dam lohna hangin sawt om thei loin 1910 kumin ciah hi. A laih dingin Dr. John Woodinte nupa 1910 kum mahin hong pai hi. Ahi zongin a zi cidam thei lo ahih manin 1915 ciang kik uh hi. Zato lam nasepna pen Mizogam sangin kipan masa zaw a, ahi zongin lawhcing lo ahih manin tuni dongin Pawlpite in Zato nasepna kinei nawn lo hi.

Aizawlah Lai Siangtho Sang masa pen 1907 kumin kiphuan a, Rev. D.E. Jones (Zosaphluia) in bul pan hi. 1937 ciangin khawlsan uh a, 1951 ciangin Rev. J.M. Lloyd makaihna tawh kipankik a, 1965 kum panin Serampore nuai-ah L.Th. kipan hi. 1983 kum ciangin B.Th. pan uh a, Aizawl Mission Veng panin tu-a Durtlang munah 1995 kumin kisuan hi. Tu-in B.D. leh M.Th. sin theihna kihong hi.

Zogamah Rev. C.U. Strait in 1928 kumin Haka-ah Lai Siangtho Sang masa pen phuan a, mi 13 kah hi. 1941 a ciah ciangin kizom nawn lo. Rev. R. G. Johnson in Japan gal khit hong paikik ciangin 1948 kumin Lai Sangtho Sang phuan kik hi. F.O. Nelson in 1947 kumin Tedimah Lai Siangtho Sang phuan a, mi 21 kah hi. 1953 kum a kipanin Falamah kituah a, tua panin Zomi Theological College kici hong piang hi. Tu-in B.Th. leh B.Min sin theihna om hi.

Mizogamah Luka leh Johan laibu 1898 kumin suak a, 1899 ciangin Sawltakte tangthu suak leuleu hi. 1916 kumin Thuciam Thak nei uh a, 1959 kum ciangin Lai Siangtho buppi nei ta uh hi. 2009 kum pen Lai Siangtho buppi a neih uh kum 50 a cin’ (Golden Jubilee) kum ahi hi. Jesu pen Jishua kici a, Jehova pen Jihova ci-in gelh uh hi. “S” munah “Sh” zang uh hi. Gentehna. Acts 1:26. “Tin ai a shan sak a, ai shan chu Matthia chunga a lo tlu a. Tin ani chu tirko shom le pakhat zing chhiar telin a om ta a.”

1908 kumin Cope topa Tedim om dinga hong pai pen Haka a tun’ ciangin Sangmang Carson si ahih manin nusia thei loin, kum nih ompih a, 1910 kum ciangin Tedim hong kisuan thei pan hi. Tua hun lai-in Pau Cin Hau lai sim loh kinei lo a, Cope Topa in ABC hong bawlsakin, laibu hong gelhsak a, 1914 kum ciangin labu dawng 25 a om bu neu khat kinei a, 1915 kum ciangin Matthai laibu kinei a, 1931 ciangin Thuciam Thak kinei hi. Cope topa in zong “s” munah “sh” zang a, Zeisu pen Jesu cih kizang masa pen a, tua khit teh Zheishu, Khazhih, Pashian, Kha Shiang Tho ci-in na gelh hi. 1932 kumin Thucam Thak masa pen a suah ciangin Zeisu, Khazih, Pasian cih hong zangin tua a paisuak ahi hi. Lai gelhzia pawl khat en dih ni.

Labu masa pen 1914 kumin kibawl a, Doxology hih bangin kitei hi.

Thu pha khem piu hawng pia To Pa, Le tung mi hing a min phat ta, Van tung mi zong in To Pa Pi, Jesu, Kha Shiang Tho min phat hi.

Mate Lai Thiang Tho, Tiddim Kam, 1916. A lian 4:1-3. “A tu ciang in a doi mang pa je et ding in a Kha Shiang Tho in Jesu gam lak a a pai pi hi. Ni sawm li le’ zan sawm li an ngawla a nung ciang in a gil hawng kiel hi. A je et pa in hawng nai a, Nang ma in Pashian ta pa n’ hi le’ hi shuang te kho mun n’ shuawk sak in a ci hi.”

Zawhang Lai Siangtho, Tedim Kam, 1923. A lian 3:22. “Tu a nung ciang-in Zheishu in a nungzhui-te tawh Zhuda gam-ah pai uh leh tua san tak-ah amaute tawh a om khawm a tui shung-ah a phum uh hi. 3:28. Keimah in, Khazhih kah hih kei hi, Khazhih mai-ah hong pai sak pa kah hi, ken ka ci hi.” Hih danin kammalte kilaih toto ahi hi.