Khua do pawl tangthu

 

 

KHUADO PAWI THU

Thu masa:
“Tedim gam sungah Khuado a kizat ciat hangin, lasak a kipan gamtatnate kibang kim lo hi. Bang hang hiam cih leh, omna mun kikhat lo ahih mah bangin ih omna mun tawh kituakin gam min, khua min, lui minte tampi-in phui- sam, lasak leh gamtatna-ah kizang ciat hi. A kibang lo nengneng a om hangin, “Khuado ngeina kician om lo hi, ci-a ngaihsut ding hilo hi. Khuado thu ih gen a kibat kim lohna zong a thupit mahmahna hi zaw hi, ci-in ngaihsut ciat ding ka deih hi:

Khuado pawi ih cih pen Zomite pawi neih thupi pen leh lim zat pen ahi hi. Hih pawi pen tuuk annlak khit ciang kibawl ahi hi. Khuado pawi bawl hun leh Vaite pawipi ‘Diwali Puja’ leh Kawlte pawipi ‘Mithuun Puai’ bawl hun kituak a, Khuado pawi ih bawlzia tawh kibat mahmahna nei-in mei kide tek hi. Kawl leh Vai ten ‘Khuaimeivak’ de-in, Zomite in ‘Meilah’ ih de hi. Hih panin Zomite pen minampite mah banga ngeina zia leh tong kicing a nei Ih hih lam kilang mahmah hi.

Tua banga ngeina zia leh tong kicing a nei minam picing kihi napi in, minam picing hong hisak Ih minam pawipi Khuado ih neihna natawm a theilo tampi ki-om ding hi. Minam Pau, lai, ngeina, pawi leh khanglui vante kician a nei lote minam picing kici theilo ahih manin a it lo, a keem lo, a puah lote minam khangto suak ngeilo hi.

1 . A khiatna:
Khua cih in khiatna nam tuamtuam nei hi. Pasian genna-in ‘Khuavak’ kizangin, Dawite genna-in ‘khuazing’ kizang hi. ‘DO’ Ih cih in zong khiatna nam tuamtuam mah nei-in, a sia lam leh a hoih lamin kizang khawm thei hi. Ih it ih ngaih hong zin hong lengla a om ciangin zin do, lengla do ci-in ‘Do’ zatna mun a om mah bangin, hong bawlsia thei dawi leh gaalte ih sim ciangin zong ‘Do’ ci-in zatna mun mah om veve hi. Zomite in ‘PAWI’ ih cih pen Mikangte in ‘Festival/Feast,’ ci-in, Vaite in Puja ci-in, Kawlte in puai na ci uh a, Luhseite in Kut na ci uh hi.

Tua panin Khuado pawi pen thupha hong guan Pasian dona, lungdam kohna leh thupha ngetna pawi hi-in; A lang khat lamah hong bawlsia thei dawi leh kaute lak pan kisiansuahna dinga dawi leh kaute hawlkhia-a dona pawi ahi hi.

2. Kipatna:
Khuado Pawi ih neih zawh kum za guk peuhmah sawt khin dingin ki um hi. Khuado pawi pen khangthak ngeina zui-in Manipur gamah Tedim Chin Cultural Club makaihna tawh October 11, 1969 kumin Taang-nuam khua-ah zat kipanin, Mizoramah Zomi Society makaihna tawh November 12, 1994 kumin Sairang, Tlawng lui-ah kizang hi. Tuipi gaalkaai Zomi te’n Singapore Zomi Innkuante makaihna tawh 1995 kum panin Singapore khuapi-ah ‘Leitung Bup Zomi Khuado Pawi’ min vawhin zat hong kipan to-in, tu ciangin leitung bupa Zomite omna peuhmah kizang kawikawi ta hi.

3. A zat hun:
Khuado pawi in “Ni” neilo-in a hun bek nei hi Ahi zongin a hun kum simin September leh October kha sung hi hamtang hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuk hun anlak khit ciang a kibawl hi a, kumkhat leh kum khat khua khat leh khua khat an lak hun a ki tuah lianlian theih loh banah khua sungah mipite om kim lam tawh ki geel a ki bawl ahih manin ani ki ciangtan lian theilo hi. Ahi zongin Khuado ni ding leh vai khempeuh taangpi tawh kisai ahih manin Hausa leh upate in a gel loh phamawh hi. Upate in atunga ih gen kal sungin nikhat seh phot uh hi. Banghang cih leh khualzin gamvakte tua sungin hong tungkim thei leh cih deihna ahi hi.

Lam khat panin Aizawl dan khawng a khuapite-ah Khuado pawi ni ding kician khat seha kipsak pen akilawm lahna om tuanlo ding hi. Bang hiam cih leh, Khamtung nuntak ngeina dan a annlak cih bang omlo hi. Tua a hih mah bangin Mizoramah Zomi Cultural Society in 1998 kum panin Khuado ni dingin September 25 ni sehin kipsak hi. Minipur Zomite in bel October 2 ni see uh hi. Bang hang hiam cih leh October ni 2 ni pen India makaipipa Mahama Gandhi’ pianni phawkna ni holiday hi-in mi kim in hun awng a neih ni khat ahih man ahi hi. Ni khat ni ciangin Zomite in a ni kituakin Khuado pawi a zat ni uh hong tung lai dingin ka um hi..

Khuado pawi pen ih Zo pawi thupi pen leh lim zat pen ahih mah bangin hihna, ngimna, deihna tuamtuam tawh a kidim, a nuai a bangin tunkhawm tampi nei hi. Kum khen Pawi: Zolai sim bu sungah “K, Khuado pawi – Kum khen pawi” ci-a a kisin mah bangin Khuado pawi in Zomite kum khenna hunpi khat ahi hi. Hih a kitelna dingin khanglui te’n “La ih cih in thu hi,” a cih bangin Khuado pawi-a kisa la dawng khat en lai le hang:

Kum kikhen e, solkha dang e, zin in a vang khua zong hen aw,
Ziin in a vangkhua zong hen aw,sian sung tui bang siang heh aw,

Tu kawl tawi kum khua ih khen a, Ningzu khum lai aisa aw e,
Ningzu khum lai aisa aw e, Khan kumsawt ciam lai lenge,

hih la in Khuado pawi pen Zo kum lui leh kum thak khenna a hih lam kiciansak hi. Tuhun ciangin Mikang hun khenzia ‘Gregorian Calendar’ zui-in kum lui beina December 31 ni leh kum thak kaina January ni 1 ni dan ih zuih zenzen hang Zo kum lui leh kum thak khenna in Khuado ahi hi.

4. Annlak Pawi:
Khuado pawi pen Annlak Pawi zong kici thei hi. Bang hang hiam cih leh Khuado pawi in tuuk annlak khit bek cianga a kibawl leh tua an thak khai thakte muanga a kibawl hi a, kum khat sung tawntung ih khawh ih ciinnate pana hong piang thupha khai leh an tuamtuam aihna leh tuate hong pia, hong siam pasian’ tungah lungdam kohna-in a ki zang pawi ahi hi;

5. Khuailak Pawi:
Khuado pawi cianga a minthang mahmah khat pen Khuailakna hi. Khuado khuailak ih cih ciangin a kimawk lak hi lo-in, khuaibu (khuaipheng) panin hong tung ding kum, kum hoih ding maw, sia ding; ki cidam ding maw, kina ding cihte theihnopna-a aisanna-in a kizang ahi hi. khuaibu leh a note omzia panin kum thak sunga mabaan ding kithei ci-in khangluite in ngaihsun uh hi:

6. Meidet pawi:
Khuado pawi a kilawmsakpi pen meidetna ahi hi. Khuado ni masa pen meilah lak ni-in kizangin “Meilah lak ni” a ci zong om hi. Hih meilahte pawi sung tawntung kilim zat mahmah hi. Dawi leh kaute dona (kaubetna, meidetna) a kipan khawsiam pasian a vaak tawh donna-in zong a kizang, a kitangsak, a kivaak zihziah ahih manin khuado in mei det pawi zong cih theih hi.

7. Siansuah Pawi:
Khuado pawi pen siansuah pawi zong ahi hi. Ih pu ih pate in mihingte a nasak, a sisak leh mihingte tunga tuahsiatna tuamtuam a tungsak pen dawi leh kaute ngawh uh hi. Tua dawi leh kaute tawh a teengkhawm hi dingin kingaihsun lai uh hi. Khuado cianga ‘Kaubetna’ leh ‘Meidetna’ in a ngiimpi pen zong mihingte a bawlsia dawi leh kaute notkhia-a innsung, khuasung, gam sung siansuah ahi hi.

8. Kigin ni:
(a) Sagawhna: Khuado pen neihsa, khawhsa, vulhsa teng tawh hih theih zahin kibawlin vok kigo pen hi. Zingsang vaikuan hun ciangin, Lawm papite in a pawl a pawlin vok go-in, ni thum sung a khom ding siit tuam pah uh hi. Sa semna-ah sakuang nam nih omin, sasem papite in a vok khawite leh a langte tan ding tuak a khen ma-un amau teng khamkhop ding thuuk masa uh hi. Tua pen ‘Sakuang baal neek’ kici hi. Vok vulhte leh a langte’ hawm pen ‘Sakuang Hawm’ kici leuleu hi. Sagil bawl kawm, sa sem kawmin zu luup zu dawn kawmin taang ziahziah uh hi. Tua lai takin inn nupite in a inn tek uhah taaksih ngaan huan uh hi. Naupangte in khuang leh zam, daktal leh sialki tumin a sisate phawkna-in mualte hah siang uh hi.

(b) Daihawhna: Sate a min phetin a sin a lung, a tuap leh a kalte themno kha tek eukhia-in sawm tangvalte in tua kum sunga misi a nei innkuanpihte puak uh hi. Hih sa sungkuate pen misite a ding a kikoih tuam hi-in, sun lam ciangin nupite in zu khaihsa leh taaksih tawh tua sate kengin haanah misite va lui uh hi. Hih pen ‘Daihawh’ kici hi. A sisa a innkuanpihte’ luguh sathau zuutzuutin zu leh sa leh taaksih tah uh a, tua pen ‘Si-annsuah’ kici hi. Khuado pen a si leh a hingte’ kizopna tawpna, kikhakna hunin kingaihsun ahih manin khuado ciangin mi pawl khat lungleeng khawngai-in kapkap mai uh a, la zong hih bangin na sa khawm uh hi.
(a) Do na lingling, do na linglinge, gual in kum khua do na linglinge,
(b) Gual in kum khua do na linglinge, do hanah nau bang va kap tange,

(c)Annkuang umna: Daihawhte nupite inn hong tun kik masiah ann kineeksan theilo hi. Nitaak annkuang uum dingin kikai khawm uh a, mi a kim tak teh, papi a tal taak pen in zu kam khat teepin phihin phuisam hi. Tua khit ciangin, a ban a baanin zu gual teep uh a, annkuang sa kuang uumkhawm uh hi. ( Hih in hun lai ih an nek thunget dan ahi hi.) Ann neek khit ciangin ih Zo ngeina bangin ki-it, kingaihna, kideihsakzia lahna-in sabaak leh sangoi kibaak kengkhangin gualnuam thei mahmah uh hi

9. Kaubetna:
Khanglui ih pu ih pate hun lai-in misi a om ciangin a kha misi khua-ah pai pah lo-in, innsung, innnuai, innkuun leh sumtawng teng khawngah khuado masiah thaamcip den dingin ngaihsun uh hi. Tua ahih manin misite a gil uh a kial mahmah dingin ngaihsutna tawh misi a om teh kawsah, ann khai, lukhung ann cih bang kilui hamtang hi. Khangluite in misite pen dawite’ peh hi, ci-in ngaihsun uh hi Tua ahih manin khuado sunga gilna laina a om lohna dingin dawi leh kaute notkhia-in kau kibeng hi. Ann neekna a man khit uh ciangin kaubet nadingin meilahte sau silselin lim takin tenin a lom a lomin ki hencip hi. Kaubet ding ciangin kong sak leh kong khangah meilah taakna ding nahtangkuak kikoih masa phot hi. Hausapa innah pasal teng kikaikhawmin phiit lem uh hi. Tua ciangin inn kimin meilah de ciat uh hi. Tualteekpa (siampipa) in a thau lawnin kaubet hong kipan pah hi. Tualteekpa khit ciangin midangte in beng thei pan hi.
Kaubet pen pasal tangzang khat peuhin khut lang khat lamah meilah lom det kawmin tuga, heiga leh singkhuah bawk khat peuh tawi-in innsung tawng panin inntung innnuai innkawm teng baan satin:-

“Dawi hang kau hang nam hang aw, na zun na ek nam sia, Na ni na kha cing ta, na zi na ta te’n hong lametna sawt ta,Na inn na lo zuan in”

ci-in hawkin kiko gamgam hi. Tua banga innkawm teng baan satin innkong biang a tun ciangin a tuga daipua denna-in, “A khe buuk, a ngaltaak sat kha ing ei,” ci-in a meilah ken khen nih suahin, lom khat khang gawlah, lom khat sak gawlah a kuangsa-in siatin nusia hi. Hih pen dawite hong lut kik ngam nawn lohna ding ahi hi. Tua kaubengpa mi thumin zui-in, khat in khuang, khat in daktal leh khat in thau tawi hi. Kaubet kipat ding ciangin thau khat vei lawnin, inn kong biang a tun ciangin khatvei lawn kik hi. Inn khempheuhah kau a kibet lai takin tum theih tum mawh teng tumin, thau lawnin kisa ngeingai hi.

10. Meidetna:
Inn khempeuhah kaubetna a man khit ciangin, sawm tangval tengin gua dawnah meilah siatin a desa-in khuang, zam leh daak tawh a honin hausapa’ inntualah kisutuahin thum vei kiimvial uh hi. Dena kaubetna kammalte mah zangin kizui kawmin awngin kiko damdam uh hi. Tua panin tum theih teng khempeuh tumin a lawhsa kammal teng mah lo kik zelin khuatual (Tualbiakna) ah pai-in thum vei mah kiimvial leuleu uh hi. Hih pen dawi neng kau neng bang neng peuhmah om nawn kei hen a cihna uh ahi hi. Sawm tangvalte khua sung hong lut kik uh ciangin meilah tum baangte hong lutpih kik theilo uh hi. Bang hang hiam cih leh, dawi nawhna lamah meilahte natawm niin baangin siangtho nawn lo dingin seh uh hi. Meilah tum baangte khuanawl sing dawn, phung dawn peuhah siatin nusia uh hi.

Mun khen khatah tua meilah a tum baang teng kaikhawm uh a, meiphual sat uh hi. A khu a tam theihtheih nangin sawlbawk tawh khuh uh a, meikhu a paikhiatna dingin a laizang mun khat vangsak uh hi. Tua munsan pan meikhu hong zamkhiat ciangin siampipa in-
“Sim kum pha hen na cih leh simah kai in, zo kum pha hen na cih leh zo-ah kai in,,Khaigui kha gah kong ngetna hi; Zo kum kong ngetna hi. Sim kum kon g netna uh hi. Tang bem kong ngetna uh uh hi. Mim bem kong ngetna uh hi. Cidam ludam kong ngetna uh hi. Tu sawn ta sawn kong ngetna uh hi. Khi awh pha tau bulh pha
kong ngetna uh hi. Gal mang lu samang lu kong ngetna uh hi”

ci-in phuisam hi. Meikhu pen khua sung lamah a kaai leh khua sung kicidam ding hi, ci-in khangluimite in upna nei uh hi.

11. Khuailakna:
Kaubet zawh lamna dianna teng a man ciangin, a kihawisa khuaibu la dingin sawm tangvalte kuan uh hi. Tua khuaibu leh a note omzia panin kum thak sungah ann leh tui kham leh kial, nat leh dama kipan tuahsiat tuahphat ding kihilna-in ngaihsunin aisanna-in a kizang ahi hi. Tua hi a, khuailakna pen kithupi seh mahmah hi.

Khuado khuai lakte pen zu (khuaizu)a nei nam hilo-in, no a nei nam, mi a deh thei nam, sing tung ahih kei leh lei sunga a kaai nam- tuunpi, tuunpi malneu, ngaltuun, ngaltheen, khuaimul leh khuaithumte khuaibu (khuaipheng) kila pen hi. Tua ciangin khuailakna-ah zat dingin Khuang khat, sialki khat, daktal a kipua zo zahzah, zubeel peeng siatsa beel khat, khuaisah zu a vekin, phiit bu a kibawl zahzah, naang lukhu kikeng hi. Zan puan ding leh a zing cianga kizepna ding puan a koihcingte zong pua uh hi. Khuailakna a kikeng zu pen ‘Khuaisah Zu’ kici hi. Zute pen hausapa-a kipan haam upate in beel khat ciat a sik uh, sawm tangval teng in zingsang lama a don, nitaak lama a khaihkholh uh zute hi.

Khuai omna mun a tun uh ciangin khuai pen mei tawh kihal lo-in a pi teng khut tawh khatkhatin manin, ahih kei leh gua taitep tawh tepin that khin masa uh hi. Khuaipi teng a mat khit uh ciangin khuaibu pen a kua ahih leh to uh a, a pheng ahih leh phelkham uh hi. Khuaibu sungah a pheng dal sawm ciang bang pha thei hi. Tua khuaiphengte lak panin a hoih a limci pen leh a tak pen ciamteh uh hi. Tua banga ciaptehna a bawl khit uh ciangin khuainote tunga saphuklai banga a pan dildel dam takin hawkkhia uh hi. Khuaino zawngkhal khempeuh zong paikhia-in, a etlawm lo khempeuh nul siang uh hi. Kum saanna ding khuaibu a kisia lo dingin kang takin lakhia uh a, naang lukhu sungah koih uh hi. Hih khuaibu lakhiapa tualteekpa in thuneihna a piakpa bek hi thei hi.

12. Khek leh ni:
Hih ni pen Khuado ni nihna ‘Khekleh Ni’ kici hi. Hih ni-in khuai tawh ai kisanin, nitaakin annkuang sa kuang ki-uumkhawm leuleu hi. Zingsang khuavak tuungin khuailate khuaibu tawh inn lam zuanin ciah uh a, khuasungah lut suak lo-in khawmualah kinga-in khuaibu taangpi taangta muh theih dingin singkung tungah koih uh hi. Khawmuala khuailate neek ding dawn ding khawsung pan nungakte in annphel tunsa leh zu va puak uh a, Khuailate in khawmualah khuazaangpi kim ngakna-in la tuamtuam- khuai la, mualbawl la, khuamualpi late sa-in lamlam uh hi. Khuazaangpi a tun kim khit ciangin zu kitulh, ann kibaakin nuamsa mahmah uh hi. Tua khit ciangin Tualteekpa in khuaibu sangin khuasung lutpih uh hi.

13. Khuai tawh Aisanna:
Khawsung a tun ciangin khuaitawipa mah masa-in khuaibu pen Tual biakna mun lam manawhin kipaipih leuleu hi. Tua muna a na ngak upate in, “Sanno na hih leh na kik in, miim leh sawmtaang na hih leh hong lut in,” ci-in na kal’ uh a, tua leh khuaitawipa in, “Sanpi, sanno hi keng; miim leh sawmtaang hi’ng” ci-in tua banga thumvei a kikalh a kidawn khit uh ciangin lutsak pan uh hi. (Sanpi, sanno cih pen natpi, natneu cihna hi). Tual a lut khit uh ciangin vial khat kiimkotin hih bangin khuai la sa uh hi:

(a) Ngaltun e, ngalthen e, khuai aw e, Ka lo pam a khuai aw e, sim ngalthen, zo ngalthen,
(b) Nang in kum khua na thei a kong dong e, ningzu a ken dong aisa a ken dong,

Tua khit ciangin khuaibu tualsuang tunga a kiciing mawngkung tungah koih uh hi. Khuaibu tungah khawlu lam, khawtaw lam giitin ciaptehna kibawl a, khuainote paan honsa-in koih uh hi. Tua khuaibu numei naupang leh nupi naupaaite et kiphal lo hi. Nitaak lam ciangin Upate in khualbu veel uh a, khuaibu sunga khuainote inn a a khuhna a paan a na lam kik uh leh miimbeem taang beem a lamlam hi, ci uhin kum kik ciangin ann kihau ding hi, ci-in ngaihsun uh hi. Khuano a si peuh a na om leh kum kik sungah a si a mang om ding hi hang, ci-in khuazaang mite mabaan ding hilhkholhna-in ngaihsun uh hi. Upate in khuaibu sia leh pha leh, mipi lungnop theihna dingin “Khuai Hoih Hi” ci-in pulak pong uh hi.

Thu khupna:
Zomite Kumlui leh Kumthak Khenna, kum khat sung tawntung ih sep ih bawlnate-ah thupha hong guan ih biak Pasian’ kiangah lungdam kohna, mailam ading Thupha ngetna, Siatna hong tun thei Dawi leh Kaute tawh ih kipelh na’ng leh eimah-mahah ih hoih lohnate tek pana ih kisiansuahna ding hun thupi ‘Khuado Pawi’ bawl pen Khristian ngeina leh Pasian deihna tawh kikingkalh lawmlawm lo hi, cih ih phawk thak ding deih huai mahmah hi.
Khangthakte in Khuado pawi ih zat ciangin, Ih pu ih pate in ih khanglui hun lai leh ih Zo ngeina tawh kituaka a zat danun kizang thei nawnlo hi. Ih theih ding thupi-a ka ngaihsun pen Khuado Pawi ih zat ciangin Khuado Pawi’ a khiatna leh a deihna ngaihsun in, tua leh ih khristian biakna leh tuhun tawh kituakin ih omna mun tek tawh kituakin ih zat ding kisam sa ing. Tuhun ciangin Zomite leitung mun tuamtuamah ki-om ta a, ‘Ngeina kician neite – Minam kician’ a hih mah bangin ih omna tekah ih Zopawite khahsuah lo-in keemcingin, Ih Zo ngeina ahi ih Pawi thupi Khuado pawi ih thupit sak ding kisam ka sa hi.

Laibu Etkaakte:
1. Ciimnuai Magazine 1994, Yangon
2. Guite Khang Thu, Kalemyo, 1986
3. Khanglui Ngeina, Aizawl, 1999.
4. Zolai Simbu Kum Sawmgiat Cinna, Lamka, 1993.
5. Zolai Sim Bu (Class IV ), Tedim, 1997.
6. Zolawkta Oct. 1999 Issue, Aizawl

Note: A gelhpa/nu kitheilo hi.  Rev Thang Siam Lian in Zomi tawh kisai article tuamtuam a kaihkhopna sung ah om hi.