Zomi te tangthu 2

 

 

Zomite in ‘Zosuante’ ih cih, Mizo ten ‘Zo hnahthlak’ a cih teng pen British kumpi in hong awp-ma-in amau hong ciaptehna-ah ‘wild hill tribes’ ci-in, ih gam pen ‘un-administered area’, ci uh hi. Zosuan laka nitumna lam a tung masate pen Bengali leh Assamese ten ‘Kuki’ ci-in na ciamteh uh a, hih pen Mikang lai tawh a kiciaptehna 1792 kum hi ding hi. British kumpi in 1872 kuma Mizoram lak a kipat ciangin, tua lai taka Lusei kampau tam pen a hihna tawh a gam pen ‘Lushai Hills’ vawh pah hi. Kawlgam lamah ahih leh ‘Chin’ ci-in hong ciamteh hi. Ahi zongin ‘Chin’ cih kammal bang cihna, koi pan hong kipan, bang huna hong piang cih kankhiatna taktak om nailo hi. Lam khat panin Zo minamte Chin hong kicihna Kawlte hong lawhna a kikawm maw ahih kei leh Mikang galkap ten Chin hills-a Hausa a tuak masak pen uh Pu Khaw Cin min tapsaka ‘Khaw Cin hills/ Cin hills’ a ci zong hi zaw kha thei hi. Bang teng hi ta leh, Chin pen tu huna Myanmar a kici gam lama om teng hong kitangsak zaw deuhin, India gam lama om teng Lushai ahih kei leh Kuki, cih kitangsak zaw deuh hi. Mikangte in Zo minam teng mi khat sa khata hong muhna tawh lom khata hong lawhnop uh ciangin ‘Chin-Kuki’ cih bang, ‘Chin-Lushai’ cih bang, ‘Chin-Lushai-Kuki’ cih bang zang uh hi. Tua ahih manin British kumpi in Zo minamte tenna teng uk nadinga 1896 kuma a bawl thukhun zong ‘Chin Hills Regulation Act’ vawh ziau hi. Hih thukhun pen Chin hills baanah Lushaite, Kukite leh Nagate teenna teng huamsakin kizang hi.

khuado-pawi-delhi-2008-1Mikangte in Chin, Kuki, Lushai ci-a hong ciapteh uh hangin amau mah in, “Amau pen Chin hiam, Kuki hiam kici het lo mah uh hi ven,” hong ci kik veve uh hi. J.G Scott in a laibu, ‘Burma’ cihah, “The names Kuki and Chin are not national, and like others, the people do not accept the name given to them by the Burmese and ourselves; they do not call themselves Chins and they equally flout the name of Kuki which their Assamese and Bengali neighbours use. They call themselves Zhou or Shu, and in other parts Yo (Zo) or Lai” ci-in, Dr. G.A. Grierson leh midangte muhna mah tawh kituakin na gelh hi. Bertram S. Carey leh H.N. Tuck ten zong Zote, Thadote leh Guite thu a gelhkhopna-ah “These Zos, Thados and Guites are called by the Manipuri’s Kuki or Khongjais, who only made their acquaintance after they had migrated north, but the people call themselves by the name of Zo (Yo)” ci-in na ciamteh uh hi. Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang zong, “Go Khaw Thang, who, as already related, was seized by the Manipuris in the course of the Lushai expedition of 1871-72, was the Zo Chief of Mualpi,” ci-in Zo hausa mah na ci uh hi. Mikangte in Chin, Kuki in hong ciapteh uh hangin amau mahin ei le ei Chin peuh, Kuki peuh i kicih mel leh sa tawh kizui-in Leitung minam lompi thum om laka Mongoloid minam hiang khat hi-in, kampau tawh kizuia Mongoloid minam lompi thum laka Tibeto-Burman hiang loh lam hong tel mahmah uh hi. Mikangte in Chin-Lushai-Kuki hong cih hang, amau mahin ei-le-ei ‘Zo’ kici uh hong cih mah bangin, tu panin hih sungah ‘Zo minam’ ci-in kizang ta ding hi.

Zo minamte pen minam thu kante in Mongolian mite suan… Tibeto-Burman laka mi…” hi-in gen uh a, kipom kim thei tek hi leh kilawm hi. ‘Mongol’ pen minam min hi-in, ‘Mongolian’ pen zepna kammal (adjective) hi a, ‘Mongolia’ cih a gam min genna-in kizang hi. ‘Mongoloid’ cih leuleu pen ‘Mongol’ minam suan leh khak teng genna-in kizanghi.

Tua hi a, Zo minamte in khat ihi hi. Zo minamte in ih bul ih phung taktak (ethnic origin) a kikankhia nailo ahih hangin ei pen Tibet gam tawnin Sengam pan Kawlzangah tungin, tua panin tu-a ih omna tengah a kizeel hi hang, cih ih pom thei tek hi. Pu Vum Son’ muhna-ah ih minam min ‘Zo’ cih pen ‘Zo’ kici mi khat’ suante ih hih man hi, ci hi. Tua ih pu ih pate gam in Sengamah ei tawh ih kibatpih Tibet mite, Kawl, Naga, Meitei, Bodo, Kachin, Lahute tawh teengkhawm hi. Sengam panin Jesuh suahma pekin sim lamah kitaikhia-in, Jesuh suah khit kum za khawng ciangin Chindwin gamkuamtengah kiteeng ta hi, cihi.

Kawlzang panin Zo minamte AD 1000 kum pawl panin nitumna lam khamtung gamah tai kipan ta dingin kituat hi. Khamtung gama a tai, pawlkhatte in Ciimnuai khua sat uh a, tuate pen tulai taka ‘Zomi’ a kici Tedim gam, Tonzang gam, Manipur gam leh Mizoram donga teeng, Ciimnuai-a piang a kici teng hi. Ciimnuai khua mun in tulai taka Saizang khua khang ahi hi. Pawl khatte in Sunthla khua kiangah Lailun khua sat uh a, tuate tulai taka ‘Lai’ a kici- Falam, Haka leh Thantlang mite hi-in, Lailuna piang zong kici uh hi. Pawl khatte in Sumpui munah Bochung khua sat uh a, tuate Lusei suan minam tuamtuamte hi-in, tua panin tulai taka Mizoram kici-ah kizeel uh hi.

A tai lote Zo minam pawlkhatte Yaw gamah thaam suak uh a, Kawlte tawh kiciau uh ahih manin Kawl bang buang, Zo bang buang khat suak uh hi. Kawlte in ‘Zo’ pen ‘Yaw’ ci-in gelh uh ahih manin ‘Yaw mi’ a suak uh hi. Zo minamte khamtung lamah a lomin a tai-ma-in khamtung gamah Khumi/Khamite na tung zo uh hih tuak hi. Asho-te pen khamtung kah lo-in Kawlzang leh Arakan zang lam zuan uh hi. Cho-te bang ci lal uh hiam cih ki theilo hi.

Hih bangin Zo minamte namdangte in a tuamtuama hong ciaptehna uh hang ahi zongin, ih lalna lampi zawi kibat lohna hangin ahi zongin, tu-in lom tuamtuamin kikhenin nam tampi ih kisuah hi. Hih banga lom tuamtuama ih omna in nidanga minam khat hi napi damdama a kikhenkhen maw, ahih kei leh nidanga minam tuam tek kihi napi damdama a kigawmgawm maw? cih ngaihsuthuaipi khat suak hi.