Kam hau tangthu

 

Khanthuam’ tapa 6 te lak panin a upa pen Kamhau a hi hi. Lamzaang khua-ah kum 5 sung hausa na a sep khit ciangin, Tedim khua-ah teng nuam a hih manin Ramthlo hausa Tlangtirh’ kiangah, “Gal hat sa hat khat peuh ka tuah leh hong huh inla, kum 3 simin sial za bo khatta hong pia ning,” ci-in huhna a nget ciangin Tlangtirh lungkimin, a sang hi. Tua hun laitakin Tedim khua-ah Guite-te na teng khin zo uh a, ahih hangin gal leh sa hat lua a hih manin na teng tul zolo uh hi.

Zogam

Zogam

Tua bang a huhna anget khit 1804 kum pawl ciangin Kamhau in Lamzaang khua panin Tedim khua satin na teng hi. Inn leh lo zong kician nei man nailo-in, Zo leh Thahdote in na sim pahpah a hih manin Lamzaang khua-ah ciahkik hi. Tua ciangin Kamhau leh Khoilamte in, Falam gam Ngaltu khua a ateng Maanggin zol uh a, 1810 kumin Tedim khua-ah hong teng kik uh hi. Midangte in Tedim hong bel uh a, inn 30 bang pha-in Kamhau in hausa semin Manggin leh Khoilamte in upa na a sem uh hi. Mi hong khang semsemin a sawt lo-in Tedim khua inn tampi hong pha hi. Tua ciangin gam lei lei ukna-ah mipil tampi kisam a hih manin, thu kikuppih dingin Mualbem khua Hauhtuang’ tapa Pauvum sap ding a sawm hi.

Ni khat Pauvum zol dingin Mualbem khua-ah Kamhau va pai a, Pauvum tual a lam kimlai va sam khia-in, “Tedimah hong teng inla kei’ nuai-ah upa hong sem in, kumsimin inn khat panin tha khat kong kai sak ding a, inn mun lo gam na deihdeihna kong pia ding hi.” ci-in a zol ciangin Pauvum zong lungkimin na zui a, Kamhau in a kamciamna bangin pia hi.

Tua bangin Kamhau in thu khempeuh keima thu hi cilo-in, Hatlangte, Kamdong’ tapa Maanggin leh Dimpi khua panin Tedim hong teng Hatzawte Khoilam tawh thu kikumin vai hong hawmkhawm uh hi. Gal vai sa vai peuh mah Maanggin vaihawm sakin, thu leh la peuhmah Khoilam vaihawmsak hi. Hih mi teng 3 tawh kikopin hong vaihawm ciangin Kamhau zong a hauhna a liatna hong khang semsem hi. A thu a la hong hoih hong pha a hih manin, khuakim khua pam in belin Tedim khua inn 300 hong pha ziau hi. Kamhau khang hunin mun tuamtuam panin mi tuamtuam in hong bel uh ahih manin, pau leh ham hong ki helzau gawp a, a sawt ciangin tu laitak a ih zat Tedim pau hong piangkhia hi. Tua bangin Kamhau leh a seppih upa teng 3 hong minthang mahmahin, Vaipheite in hih bangin la khat na phuah uh hi:-

(a) Sinthu soi ding Tualawn’ pa aw, do cih tulut Amthang’ pa aw,

(b)    Docih tulut Amthang’ pa aw, vannuai tulsial a tunna Zatual pa aw,

Na ci hi. (Tualawn’ pa Khoilam, Amthang’pa Maanggin, Zatual’pa Kamhaute a cihna a hi hi.)

Tedim khua inn 300 hong phak ciangun a nuai a bangin minam zui-in veng tuamtuamah hong teng uh hi.

 

1. Bonuai veng:    Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a,Pauvum leh Teizaang mi pawlkhat teng uh hi. Galkap Tualpi pen Khuacin’ inn mun a hi hi.

2. Botung veng: Khuacin’ inn tungsiah nitumna lam teng hi a Zatual

leh Teizaang mi pawl khat teng uh hi.

3. Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khang lam nisuahna lam teng hi a,

Vaiphei miteng teng uh hi.

4. Sekzaang veng ; Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a

Guite miteng teng uh hi.

5. Khuangzaang: Col. Dal Zakam’ inn dung to teng hi a, Thahdo mi

teng teng uh hi.

1. Kamhau’ zi neihna:

Kamhau leh Tedim khua nungak melhoih mahmah Cinnngul ki teng uh hi. Kamhau in zi a neihin hausa hi nailo hi. Tedim khua panin Phuaizaang khua-ah Ciinngul a pi khat laitakin meiiluum in mopite a nungah zui litlit hi, kici liang hi. Ciinngul ih cih pen Guite’ tanu hi a, mopite meiiluum in a zuih ciangin, Guite khua leh tui in lamdang sa-in patau uh a,(Bang hang hiam cih leh Sukte gal leh sa a hong hat ciangin a nial ngam loh manin a tensak uh a hi hi.) Guite’ vangletna teng Ciinngul in paikhiat pihin Sukte puak hi kha ding hi, ci-in ngaihsun uh a, “Tu-in ni dang sangin ih vaang kiam zaw kha ding hi,” ci-in pautau mahmah uh hi.

Mualbem khua hausa Khanthuam hong sih ciangin, a ta neu pen Zapau in, a pa’ gam’ hong luah hi. A ta upen Kamhau in pawi hangte leh apa’ hangin, Tedimah Hausa hong sem hi. A sunghte Guite tawh kido lo napi simmawh bawlin khel gamtat hi. Gamgi khen ding hi hang, ci-in Guite inn khuam bul cin tektekah gi khen sese hi. Guite hausapa lungkim lo-in khasia mahmah hi mah ta leh, Maangpi tawh kisiat ding lah kihta a hih manin khasia-in mal lam zuanin tai hi. Hih bangin Guite’ pem khiatna khua leh gamte Kamhau in luah to zel hi. Kamhau’ ukna khua leh gamte Kamhaute kici a, Mualbem Zapau’ ukna gam leh khuate Sukte hong kici hi. Kamhau pen neih leh lam sum leh paai a hauh banah tapa 6 nei a tuate in:-

(1)   Zatual, (2). Thuamlian, (3). Lianthang, (4). Thang Khawpau, (5). Haupum, (6). Khuacinte a hi hi. Khuacin in tapa nei lo-in khangmang hi.

Sukte beh ngeina pen nauzaw innluah hi a, Khanthuam in a tapa upen Kamhau Lamzaangah inn a tuansak lai-in, inn tuansa gawhin, tua ni-in Khanthuam in hih la na phuak hi.

(a) Taang ni bang ka sat laitakin vonmaang gua bang tuangsak ing.

(b)      Vonmaang gua bang tuangsak ing, damtui gam bang maangsak ing.

2. Kamhau’neih na minthangte:

Kahau pen a hauhna a liatna hong khan semsem banah, khamtung gam a sum minthang kici khempeuh a ngah zawh nadingin hong hanciam hi. Sum minthang a ngahte panin Langza’Dak minthang nei-in, Tonkai’ dak bu zong sial 100-in lei hi. Ngalngam’ tuithawl hu 1, Thangho’ phihtu kuangpi 1, hih teng nei hi. Thangpum kitatna takok lam 9, Mualpite’ zamkaang minthang leh, Khamtung gam a sum minthang a ki gen khempeuh lakah Guite nuai suk dak minthang leh Maangvungte khut sung a Paitepa’ zamno mai simloh, Kamhau’ khut sung tung khin hi. Sawmsiing khi minthang zong deih mahmah a hih manin angah zawh nadingin hih bangin thu hong ngaihsun a, Maang song’ kiangah, “Na tupa leh ka tanu ki teng sak leng ih zukuang ih sa kuang hong kinai  ding a, nuam mahmah ding a hih manin, sunghta putu suak leng hoih na sa uh hiam,?” ci-in zasak hi. Maangsongte zong Ukpi khat sungh a nei ding ci-in  nuamin thukim pah uh hi, “Tua a hih leh, Zuthawl-in bang hong pia ding ka hi uh hiam?” ci-in a dot sak tak ciangin Kamhau in, “Hih tegel’ kiten nading lawmlawm Sawmsiing khi minthang hong pia le ucin kilawm sa ing,” ci-in gen hi. Maangsongte zong Kamhau’ tanu zi-in ngah ding ci-in lawp takin Sawmsiing khi minthang zuthawlin hong pia pah uh hi. Tua ciangin Kamhau in zong a tanu Zaniang a mo dingun pia pah hi. A kha ding 3 tawh gamngai dong khasak hi. Mo khate ciah kik ding hong sawm ciangin Zaniang zong a lawmpa tawh omkhawm nai lopi-in a innah hong ciah kik mawk hi. Apasalte in a pi kik uh hangin ut nawnlo-in hong kikhen uh hi. Tua Sawmsiing khi minthang a ngah theih nading a Kamhau’ ngian a hih lam a lawmte in a phawk khalo a hi hi. Zuthawl pen mo man lah hilo, kisikkik theih lah hilo a hihmanin, a deihdeih sawmsiing khi minthang a ngah suak hi. Zuthawl kipia lakah tua sang a tam manzaw zuthawl omlo ding hi. Tua hunin sawmsiing khi tang khat in sial 10 bang man hi. Kamhau in khamtung gam a sum minthang khempeuh ngahin  a minthang semsem hi.

3. Kam Hau’ Upadi:

Kamhau in  Tedim gam leh Tonzaang gam khua 135 sung uk a, a ukna gam zai-in mi tampi ong pha a hih manin thu vaihawm ding hong tam semsem hi. A gam sung hoih tak a a uk theih nadingin, thukhun hoih tak a bawl ding ngaihsun a,  hih a nuai a mi teng tawh kikumin vaihawmna nei uh hi.

1. Kamhau                         Ukpipa                         (Sukte              )

2. Pauvuum                        Upa lian pen                (Sukte              )

3. Maanggin                        Gal leh sa vaihawm    (Hatlang           )

4. Khoilam                          Thu leh la vaihawm     (Hatzaw           )

5. Kimthuam                      Upa vaihawm              (Zillom )

6. Telkhaat                         Upa vaihawm              (Hatzaw           )

7. Pau-am                          Upa vaihawm              (Samte                        )

8. Cinkim                            Upa vaihawm              (Samte                        )

Hih mi teng tawh Kamhau in galvai savai, thusia lasia, a om ciangin, mai lam kalsuanna-ah gam sung mite hoih takin a uk theih nading leh gam khangto, gam kilem,a suah nadingin thukhun hoih takin hong bawl hi. Tua thukhun pen A.D 1848 panin hongki zang to a, “KAMHAU’ UPADI” kici hi. Maangkang kumpi in hong uk ciangin, gam leh lei tawh kituak Upadi a hih manin, pawl khat zangin Pawl khatte tu hun dongin ki zang to suak hi.

Tua thukhunte a lungsim vuah ciamteh uh a mangngilhlo uh hi. Pum zamang in ukpi hong sep ciangin Gamngai upa Pau Cinlian leh Tonzaang sang siapi Sia Seinte’ huhna tawh  1972 kum ciangin hih thukhunte laibu-in hong bawlkhia hi. Hih Upadi sungah ukpipa Hau Cinkhup in a hun tawh kizui-in pawl khat behlap hi. Kamhau Upadi sungah khen 25 leh khenneu 143-in khenin zolai leh kawllai-in ki gelh hi. Tua khenpite in:-

(1)    Thu neite’ zuih ding lampi                   (13) Gamkang thu

(2)    Thuneite’ zuih ding ngeina                  (14) Zehpikna

(3)    Logam thu                                          (15) Guktakna thu

(4)    Singkung leh guah thu                        (16) Thu imcip thu

(5)    Thangsiahna                                       (17) Mindaisakna thu

(6)    Ganhing annekna thu                         (18 ) Nupa kimakna thu

(7)    Khutkhialhna thu                                 (19) Zi ki sutna thu

(8)    Tungsiah thu nialna                            (20) Numei buanna thu

(9)  Misuamna thu                                     (21) Innluahna thu

(10)  Ganhiang suamna thu                       (22) Zi tam neite innluahna

(11) Mi haitatna thu                                    (23) Sum leitawina thu

(12) Tungsiah thunialna thu                       (24) Saliang man tanna thu

Hih thu teng tawh gam hong uk ciangin gam sungah kilemna omin gam hong khangto mahmah hi.